Ai là người đầu tiên đi vòng quanh thế giới? (kỳ 1)

Kỳ 1 – Tiền đề lịch sử và cạm bẫy định nghĩa

Chuyến đi vòng quanh thế giới đầu tiên và nhân vật chính gây tranh cãi

Chuyến thám hiểm Magellan-Elcano (1519-1522) là một dấu mốc trọng đại trong lịch sử nhân loại, được ghi nhận là chuyến đi vòng quanh Trái Đất đầu tiên bằng đường biển.¹ Khởi hành từ Tây Ban Nha với năm con tàu và khoảng 270 thủy thủ dưới sự chỉ huy ban đầu của Ferdinand Magellan, đoàn thám hiểm đã vượt qua Đại Tây Dương, Thái Bình Dương và Ấn Độ Dương, cuối cùng chỉ còn một con tàu, Victoria, trở về điểm xuất phát sau gần ba năm với 18 người sống sót.¹

Thank you for reading this post, don't forget to subscribe!

Hành trình phi thường này không chỉ chứng minh một cách thuyết phục rằng Trái Đất hình tròn mà còn tiết lộ sự mênh mông của Thái Bình Dương, mở ra những hiểu biết mới về địa lý toàn cầu và các tuyến đường biển.¹ Nó đã tác động sâu sắc đến nhận thức của châu Âu về thế giới, thúc đẩy các cuộc thám hiểm tiếp theo, mở rộng các tuyến thương mại toàn cầu, đặc biệt là gia vị từ châu Á, và tạo điều kiện cho các cuộc tiếp xúc (và xung đột) văn hóa, đặt nền móng cho kỷ nguyên toàn cầu hóa.¹

Chuyến đi diễn ra trong bối cảnh Kỷ nguyên Khám phá, một thời kỳ cạnh tranh gay gắt giữa các cường quốc hàng hải châu Âu, đặc biệt là Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha, nhằm tìm kiếm các tuyến đường thương mại mới và sự giàu có.³

Tuy nhiên, bất chấp tầm quan trọng lịch sử không thể phủ nhận, câu hỏi ai mới thực sự xứng đáng với danh hiệu “người đầu tiên đi vòng quanh thế giới” vẫn là một chủ đề tranh luận phức tạp.¹¹ Ba nhân vật chính thường được nhắc đến là Ferdinand Magellan, nhà hàng hải người Bồ Đào Nha, người đã lên kế hoạch và lãnh đạo phần lớn chuyến đi; Juan Sebastián Elcano, thuyền trưởng người Basque đã chỉ huy con tàu Victoria trong chặng cuối cùng trở về Tây Ban Nha; và Enrique của Malacca (còn được gọi là Henry the Black), người hầu và phiên dịch viên người Mã Lai của Magellan.

Bài viết này nhằm mục đích phân tích sâu các lập luận ủng hộ và phản đối từng ứng cử viên, dựa trên các bằng chứng lịch sử có sẵn, đặc biệt là các tài liệu được cung cấp. Báo cáo sẽ bắt đầu bằng việc xem xét định nghĩa “đi vòng quanh thế giới” trong bối cảnh thế kỷ 16, sau đó đánh giá hành trình và vai trò của từng cá nhân – Magellan, Elcano và Enrique – dựa trên các tiêu chí đã xác định.

Cuối cùng, bài viết sẽ đưa ra một phân tích so sánh và kết luận dựa trên sự cân nhắc cẩn thận về các định nghĩa và bằng chứng.

Một điểm cần lưu ý ngay từ đầu là mục tiêu ban đầu của đoàn thám hiểm không phải là đi vòng quanh thế giới. Mục đích chính mà Magellan trình bày với Vua Charles I của Tây Ban Nha là tìm một tuyến đường đi về phía tây đến Quần đảo Gia vị (Moluccas, nay thuộc Indonesia) để Tây Ban Nha có thể tiếp cận nguồn tài nguyên quý giá này mà không vi phạm Hiệp ước Tordesillas năm 1494, vốn trao cho Bồ Đào Nha quyền kiểm soát các tuyến đường phía đông quanh châu Phi.³

Việc hoàn thành chuyến đi vòng quanh thế giới trở thành kết quả của một chuỗi các sự kiện, đặc biệt là cái chết của Magellan ở Philippines và quyết định sau đó của Elcano là tiếp tục đi về phía tây qua Ấn Độ Dương để trở về Tây Ban Nha, thay vì cố gắng quay lại qua Thái Bình Dương.²

Sự khác biệt giữa mục đích ban đầu (tìm đường đến Moluccas) và kết quả cuối cùng (hoàn thành vòng quanh thế giới) này là một yếu tố quan trọng khi xem xét việc ghi nhận công lao cho ai.

Định nghĩa “Đi Vòng Quanh Thế Giới” trong Kỷ nguyên Khám phá

Thuật ngữ “circumnavigate” (đi vòng quanh) có nghĩa đen là đi thuyền hoàn toàn xung quanh một vật thể, thường là Trái Đất.² Nó bắt nguồn từ tiếng Latinh “circum” (xung quanh) và “navigare” (đi thuyền).² Mặc dù khái niệm cơ bản có vẻ đơn giản, các tiêu chí chính xác để xác định một chuyến đi vòng quanh thế giới đã có sự thay đổi theo thời gian và bối cảnh.²

Hình minh họa do Gemini tạo, thể hiện thời điểm khởi đầu kỷ nguyên hàng hải với tinh thần khám phá chưa mang dấu ấn cá nhân.

Trong bối cảnh Kỷ nguyên Khám phá thế kỷ 16, dựa trên tiền lệ do chính chuyến đi Magellan-Elcano thiết lập, các tiêu chí cốt lõi có thể được xác định như sau:

• Hoàn thành Vòng tròn: Yêu cầu cơ bản nhất là di chuyển hoàn toàn xung quanh Trái Đất.¹ Điều này ngụ ý việc vượt qua tất cả các kinh tuyến.²
• Trở về Điểm Xuất phát: Chuyến thám hiểm Magellan-Elcano bắt đầu từ Sanlúcar de Barrameda, Tây Ban Nha và con tàu Victoria đã trở về chính cảng này.² Điều này thiết lập một tiêu chuẩn quan trọng là phải quay lại điểm khởi hành ban đầu. Tuy nhiên, câu hỏi đặt ra là liệu việc trở về cùng một kinh độ hoặc khu vực có đủ điều kiện hay không, một điểm đặc biệt liên quan đến trường hợp của Enrique.
• Một Chuyến đi Liên tục Duy nhất: Cần phân biệt rõ ràng giữa việc hoàn thành hành trình vòng quanh thế giới trong khuôn khổ một chuyến thám hiểm duy nhất, liên tục ¹¹ và việc đạt được điều đó qua nhiều chuyến đi riêng biệt trong suốt cuộc đời.¹¹ Sự phân biệt này là chìa khóa để đánh giá yêu sách của Elcano so với Magellan và Enrique.

Để có thêm bối cảnh, cần lưu ý rằng các định nghĩa hiện đại, chẳng hạn như các quy tắc cho các cuộc đua thuyền buồm vòng quanh thế giới hoặc kỷ lục hàng không, thường bao gồm các tiêu chí cụ thể hơn như khoảng cách tối thiểu (ví dụ: 21.600 hải lý), vượt qua đường xích đạo và đi qua các điểm đối cực.²

Mặc dù các quy tắc chi tiết này chưa được chính thức hóa vào thế kỷ 16, các nguyên tắc cơ bản về việc hoàn thành một vòng tròn đầy đủ và quay trở lại điểm xuất phát đã hiện hữu.

Tuy nhiên, việc áp dụng các tiêu chí này không phải lúc nào cũng đơn giản. Yêu cầu tưởng chừng rõ ràng về việc “trở về điểm xuất phát” ¹ trở nên phức tạp khi xem xét các cá nhân có thể đã bắt đầu hành trình “vòng quanh thế giới” cá nhân của họ từ một nơi khác. Ví dụ, nếu Enrique bắt đầu hành trình của mình ở Malacca hoặc Sumatra, thì “điểm xuất phát” của anh ta có phải là Tây Ban Nha (điểm bắt đầu của đoàn thám hiểm) hay là quê hương của anh ta ở Đông Nam Á?

Tương tự, “hoàn thành” có nhất thiết đòi hỏi phải sống sót trở về chính cảng xuất phát của đoàn thám hiểm hay không? Sự mơ hồ này cho thấy định nghĩa có thể được diễn giải khác nhau khi áp dụng cho một cá nhân so với một cuộc thám hiểm có tổ chức. Việc áp dụng nghiêm ngặt quy tắc “trở về điểm xuất phát (của đoàn thám hiểm)” rõ ràng ủng hộ Elcano, nhưng lại mở ra tranh luận cho Enrique nếu xét trên điểm xuất phát và điểm đến cá nhân của anh ta.¹¹

Một tiêu chí ngầm khác, nhưng không kém phần quan trọng trong việc công nhận lịch sử, là sự tồn tại của bằng chứng tài liệu về việc hoàn thành chuyến đi. Sự trở về của tàu Victoria dưới sự chỉ huy của Elcano, cùng với lời kể của những người sống sót như Antonio Pigafetta và Francisco Albo, đã cung cấp bằng chứng không thể chối cãi cho việc hoàn thành chuyến đi của đoàn thám hiểm.³

Elcano đã nhận được sự công nhận và phần thưởng chính thức dựa trên thành công được ghi nhận này.³ Ngược lại, các tuyên bố dựa trên việc đi lại trong suốt cuộc đời (như của Magellan) hoặc các hành trình không được xác minh sau khi rời đoàn thám hiểm (như của Enrique) thiếu đi sự chứng thực tài liệu rõ ràng này.

Magellan có thể đã đi qua cùng một kinh độ từ cả hai hướng, nhưng không có tài liệu nào chứng minh ông đã cá nhân hoàn thành vòng lặp đó.¹¹ Việc Enrique có hoàn thành hay không phụ thuộc vào suy đoán về hành trình của anh ta sau khi anh ta biến mất khỏi ghi chép lịch sử.²¹

Do đó, tính sẵn có và bản chất của bằng chứng trở thành yếu tố quyết định trong việc đánh giá các tuyên bố, ưu tiên cho người có bằng chứng xác thực về việc hoàn thành một chuyến đi duy nhất, được ghi lại.

Nguồn trích dẫn

1. Circumnavigating the Globe – (AP US History) – Vocab, Definition, Explanations | Fiveable, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://library.fiveable.me/key-terms/apush/circumnavigating-the-globe
2. Circumnavigation – Wikipedia, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Circumnavigation
3. Magellan’s Circumnavigation of the Earth – Origins: Current Events in Historical Perspective, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://origins.osu.edu/milestones/magellan-circumnavigation-earth
4. Ferdinand Magellan – Early Years, Expedition & Legacy | HISTORY, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://www.history.com/topics/exploration/ferdinand-magellan
5. Magellan’s expedition circumnavigates globe | September 6, 1522 | HISTORY, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://www.history.com/this-day-in-history/september-6/magellans-expedition-circumnavigates-globe
6. Circumnavigate – (AP US History) – Vocab, Definition, Explanations | Fiveable, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://library.fiveable.me/key-terms/apush/circumnavigate
7. A Brief History of the Age of Exploration – ThoughtCo, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://www.thoughtco.com/age-of-exploration-1435006
8. Juan Sebastian Elcano – (AP World History: Modern) – Vocab, Definition, Explanations | Fiveable, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://library.fiveable.me/key-terms/ap-world/juan-sebastian-elcano
9. European exploration – Age of Discovery, Voyages, Expansion | Britannica, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://www.britannica.com/topic/European-exploration/The-Age-of-Discovery
10. Ferdinand Magellan – Wikipedia, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Ferdinand_Magellan
11. Was Magellan the First Person to Circumnavigate the Globe? – HISTORY, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://www.history.com/news/was-magellan-the-first-person-to-circumnavigate-the-globe
12. Magellan expedition – Wikipedia, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Magellan_expedition
13. Magellan & The Age Of Exploration: Circumnavigating The Earth – GeoJango Maps, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://geojango.com/blogs/explore-your-world/magellan-age-of-exploration
14. Ferdinand Magellan | Royal Museums Greenwich, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://www.rmg.co.uk/stories/topics/ferdinand-magellan
15. Navigator Ferdinand Magellan killed in the Philippines | April 27, 1521 | HISTORY, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://www.history.com/this-day-in-history/magellan-killed-in-the-philippines
16. Juan Sebastián de Elcano, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://www.realinstitutoelcano.org/en/about-elcano/juan-sebastian-de-elcano/
17. Magellan’s Expedition and Elcano’s First Circumnavigation of the Globe — Google Arts & Culture, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://artsandculture.google.com/story/magellan-s-expedition-and-elcano-s-first-circumnavigation-of-the-globe-fundacion-elkano/-gVBFYTKUG3YLg?hl=en
18. Juan Sebastián Elcano – Google Arts & Culture, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://artsandculture.google.com/story/zAUxC9qUHA2hGQ
19. Magallan and Elcano – History of Spain, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://historyofspain.es/en/video/magallan-and-elcano/
20. library.fiveable.me, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://library.fiveable.me/key-terms/apush/circumnavigating-the-globe#:~:text=Circumnavigating%20the%20Globe%20refers%20to,to%20the%20point%20of%20origin.
21. Enrique of Melaka Was the first man to sail around the world a Malay?, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://www.sabrizain.org/malaya/port3.htm
22. Enrique of Malacca – Wikipedia, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Enrique_of_Malacca
23. Enrique de Malacca/Maluku: Another Chapter in the Indonesia–Malaysia Heritage War? | TRaNS: Trans-Regional and -National Studies of Southeast Asia – Cambridge University Press, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/trans-trans-regional-and-national-studies-of-southeast-asia/article/enrique-de-malaccamaluku-another-chapter-in-the-indonesiamalaysia-heritage-war/04FAD4300D97C89F32CB161835B1F7B0
24. The Death of Magellan, 1521 – EyeWitness to History, truy cập vào tháng 5 3, 2025, http://www.eyewitnesstohistory.com/magellan.htm
25. Magellan’s Real Circumnavigation, Enrique of Malacca Taken as Slave, truy cập vào tháng 5 3, 2025, http://www.enriqueofmalacca.com/2022/03/magellans-real-circumnavigation-enrique.html
26. Ferdinand Magellan | Biography, Voyage, Map, Accomplishments, Route, Discoveries, Death, & Facts | Britannica, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://www.britannica.com/biography/Ferdinand-Magellan
27. Historical versus Practical Pasts? Enrique de … – SciELO Brasil, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://www.scielo.br/j/hh/a/3Rg7BZJFBXjrJHFJs8XW3Yw/
28. Juan Sebastián del Cano | Explorer, Circumnavigator, Navigator | Britannica, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://www.britannica.com/biography/Juan-Sebastian-del-Cano
29. Ferdinand Magellan (1480–1521) – 500 years from the expedition: the first step towards globalization – PubMed Central, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9262276/
30. Death and Disease on the First Circumnavigation of the World – Google Arts & Culture, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://artsandculture.google.com/story/death-and-disease-on-the-first-circumnavigation-of-the-world-fundacion-elkano/vQWxOWN1pDjbJA?hl=en
31. Henry the Circumnavigator – Enrique, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://firstcircumnavigator.tripod.com/henry.htm
32. Juan Sebastián Elcano – Wikipedia, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Juan_Sebasti%C3%A1n_Elcano
33. Panglima Awang: A Forgotten Hero in World Circumnavigation, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://www.southeastasianarchaeology.com/2024/02/28/panglima-awang-a-forgotten-hero-in-world-circumnavigation/

Panglima Awang and Reconstructing the Modern Malay Maritime World – apakhabartv.com, truy cập vào tháng 5 3, 2025, https://apakhabartv.com/2023/04/08/panglima-awang-and-reconstructing-the-modern-malay-maritime-world/