Ngày 23 tháng 7 năm 1980 đã đánh dấu một mốc son chói lọi trong lịch sử dân tộc Việt Nam khi phi công Phạm Tuân cùng nhà du hành vũ trụ Liên Xô Viktor Gorbatko được phóng lên vũ trụ từ sân bay vũ trụ Baikonur trên tàu Soyuz 37. Chuyến bay kéo dài 8 ngày này không chỉ hiện thực hóa ước mơ của Chủ tịch Hồ Chí Minh về việc “một ngày nào đó người Việt Nam sẽ bay lên vũ trụ”, mà còn khẳng định vị thế của Việt Nam trên bản đồ khoa học vũ trụ thế giới. Sau 45 năm, chuyến bay ấy vẫn là niềm tự hào và nguồn cảm hứng bất tận cho các thế hệ người Việt Nam trong hành trình chinh phục những đỉnh cao khoa học kỹ thuật.

Từ Ước Mơ Đến Hiện Thực

Câu chuyện bắt đầu từ năm 1962, khi Chủ tịch Hồ Chí Minh đón tiếp anh hùng Gherman Titov – nhà du hành vũ trụ thứ hai của Liên Xô tại Vịnh Hạ Long. Trong chuyến thăm đó, Người đã đặt tên một hòn đảo nhỏ xinh đẹp là đảo Titov và bày tỏ ước mơ rằng một ngày nào đó, người Việt Nam cũng sẽ bay vào vũ trụ¹⁻². Mười tám năm sau, ước mơ thiêng liêng ấy đã trở thành hiện thực rực rỡ.

Phạm Tuân, sinh năm 1947 tại xã Quốc Tuấn, huyện Kiến Xương, tỉnh Thái Bình, là hiện thân của những ước mơ bay cao của dân tộc. Gia nhập Quân đội Nhân dân Việt Nam năm 1965, ban đầu ông được đào tạo làm thợ máy sửa chữa máy bay. Tuy nhiên, do nhu cầu cấp bách về phi công chiến đấu, Phạm Tuân đã được tuyển chọn lại và tốt nghiệp Trường Phi công Quân sự ở Liên Xô năm 1967³⁻⁴.

Sự nghiệp quân sự của ông gắn liền với những chiến công lừng lẫy. Đêm 27 tháng 12 năm 1972, trong trận “Điện Biên Phủ trên không”, ông đã lái máy bay MiG-21MF bắn hạ một chiếc B-52 của Mỹ. Chiến công này đưa ông trở thành phi công đầu tiên bắn hạ được loại “siêu pháo đài bay” này từ trên không và trở về an toàn, dù phía Mỹ cho rằng máy bay bị tên lửa đất-đối-không bắn hạ⁵. Thành tích này không chỉ mang lại cho ông danh hiệu Anh hùng Lực lượng Vũ trang Nhân dân năm 1973 mà còn mở ra cơ hội được cử sang Liên Xô học tại Học viện Không quân Gagarin năm 1977.

Chương Trình Interkosmos Và Sự Lựa Chọn Lịch Sử

Chương trình Interkosmos của Liên Xô được khởi động nhằm thúc đẩy hợp tác vũ trụ với các nước xã hội chủ nghĩa và những quốc gia có quan hệ hữu nghị. Đây là cơ hội lịch sử để Việt Nam – một quốc gia vừa trải qua cuộc chiến tranh tàn khốc – có thể tham gia vào cuộc phiêu lưu vĩ đại nhất của nhân loại⁶⁻⁷.

Quá trình tuyển chọn diễn ra vô cùng khắt khe. Từ nhiều ứng viên ban đầu, chỉ có 4 phi công Việt Nam được lựa chọn sang Liên Xô: Phạm Tuân, Nguyễn Văn Cốc, Bùi Thanh Liêm và Nguyễn Văn Kháng. Sau gần một tháng kiểm tra y tế nghiêm ngặt tại Bệnh viện Trung ương quân đội Moscow, Phạm Tuân được chọn làm phi công chính, còn Bùi Thanh Liêm làm phi công dự phòng⁸⁻⁹.

Thời gian chuẩn bị của Phạm Tuân chỉ là một năm ba tháng – ngắn hơn đáng kể so với tiêu chuẩn thông thường ít nhất hai năm. Điều này được thực hiện nhờ kinh nghiệm bay chiến đấu phong phú của ông, giúp rút ngắn thời gian thích nghi với các điều kiện đặc biệt của môi trường vũ trụ

Chuyến Bay Lịch Sử 8 Ngày

Vào lúc 21 giờ 33 phút 3 giây ngày 23 tháng 7 năm 1980 (giờ Moscow), từ sân bay vũ trụ Baikonur ở Kazakhstan, tàu vũ trụ Soyuz 37 rời khỏi bệ phóng, mang theo hai nhà du hành vũ trụ Phạm Tuân và Viktor Gorbatko tiến vào vũ trụ bao la. Khoảnh khắc lịch sử ấy được chứng kiến bởi đoàn đại biểu Đảng và Chính phủ Việt Nam do Đại tướng Võ Nguyên Giáp dẫn đầu¹⁰ ¹¹.

Chuyến bay diễn ra đúng theo kế hoạch. Sau khi được phóng lên thành công, lúc 23 giờ 2 phút ngày 24 tháng 7, tàu Soyuz 37 đã cập cảng trạm vũ trụ Salyut 6. Phạm Tuân và Gorbatko “trôi” vào trạm quỹ đạo, gặp gỡ hai nhà du hành vũ trụ Liên Xô khác là Leonid Popov và Valery Ryumin, những người đã sống và làm việc trên trạm trong thời gian dài¹²

Trong suốt 8 ngày trên không gian (7 ngày 20 giờ 42 phút), Phạm Tuân đã thực hiện 142 vòng quỹ đạo quanh Trái Đất. Khoảnh khắc xúc động nhất là khi ở vòng thứ 20, tàu vũ trụ bay qua lãnh thổ Việt Nam. Nhìn thấy hình chữ S quen thuộc của Tổ quốc từ không gian, Phạm Tuân đã thốt lên với niềm tự hào vô bờ: “Thật đẹp, tôi cực kỳ hạnh phúc!” Ông đã gửi thông điệp từ vũ trụ về Trái Đất: “Một người con của Việt Nam đang bay trên bầu trời Tổ quốc. Tôi xin gửi lời chào và cảm ơn đến nhân dân đã tạo điều kiện cho tôi bay vào vũ trụ” ¹³.

Các Thí Nghiệm Khoa Học Đa Dạng

Chuyến bay không chỉ mang ý nghĩa chính trị mà còn có giá trị khoa học to lớn. Phạm Tuân đã thực hiện 30 nhiệm vụ nghiên cứu khoa học thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau, góp phần quan trọng vào kho tàng tri thức nhân loại về môi trường vũ trụ.

Trong số các thí nghiệm nổi bật, việc chụp ảnh lãnh thổ Việt Nam từ vũ trụ có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Những hình ảnh này sau đó đã được sử dụng rộng rãi trong việc lập bản đồ, nghiên cứu tài nguyên thiên nhiên và phục vụ các ngành lâm nghiệp, thủy sản¹. Thí nghiệm về cây bèo tấu (azolla) nghiên cứu khả năng tăng trưởng của thực vật trong điều kiện không trọng lực, mở ra triển vọng cho hệ thống hỗ trợ sự sống khép kín trong tương lai.

Các thí nghiệm vật lý như thí nghiệm hồ quang, phân cực, và hòa tan mẫu khoáng chất trong môi trường không trọng lực đã cung cấp những hiểu biết mới về các hiện tượng vật lý trong không gian. Đặc biệt, các nghiên cứu y học vũ trụ về tác động của không trọng lực lên hệ tuần hoàn và cơ thể con người đã đóng góp vào việc hiểu rõ hơn về sinh lý học trong môi trường vũ trụ ¹⁴.

Ý Nghĩa Lịch Sử Và Tác Động Sâu Rộng

Chuyến bay của Phạm Tuân mang ý nghĩa lịch sử đa chiều. Trước hết, đây là biểu tượng của tình hữu nghị Việt – Xô, thể hiện sự hợp tác toàn diện giữa hai nước từ “mặt đất, dưới nước, trên bầu trời và cả vũ trụ” như Trung tướng Phạm Tuân từng chia sẻ¹⁵. Sự kiện này khẳng định Việt Nam không chỉ giỏi trong việc bảo vệ Tổ quốc mà khi có điều kiện thuận lợi, người Việt Nam sẵn sàng cùng các nước khác đi tiên phong trong những ngành khoa học tiên tiến nhất.

Hình ảnh người Việt đầu tiên bay vào vũ trụ được truyền hình trực tiếp năm 1980 đã làm nức lòng cả dân tộc. Việc Việt Nam có mặt trên vũ trụ trong bối cảnh đất nước mới thống nhất được 5 năm, còn nhiều khó khăn bộn bề, đã thể hiện tầm nhìn xa trông rộng của Đảng và Nhà nước về khoa học công nghệ

Phạm Tuân đã mang theo những vật phẩm thiêng liêng nhất của dân tộc lên vũ trụ: lá cờ Tổ quốc, Tuyên ngôn Độc lập, Di chúc của Bác Hồ, hình ảnh các lãnh đạo và nắm đất từ Ba Đình. Khi những món đồ này được đóng dấu trạm vũ trụ, đó chính là lúc tên tuổi Việt Nam được khắc sâu vào bản đồ vũ trụ quốc tế ¹⁶.

Sự Phát Triển Ngành Vũ Trụ Việt Nam

Chuyến bay của Phạm Tuân đã đặt nền móng cho sự phát triển ngành công nghệ vũ trụ Việt Nam trong những thập kỷ tiếp theo. Từ một quốc gia không có kinh nghiệm về vũ trụ, Việt Nam đã từng bước khẳng định mình trong lĩnh vực này.

Năm 2006, Chính phủ phê duyệt Chiến lược nghiên cứu và phát triển công nghệ vũ trụ Việt Nam đến năm 2020, đánh dấu bước chuyển quan trọng từ tham gia thụ động sang chủ động phát triển công nghệ vũ trụ. Việc phóng thành công vệ tinh VINASAT-1 năm 2008 đã đưa Việt Nam gia nhập câu lạc bộ 25 quốc gia trên thế giới có vệ tinh riêng¹⁷.

Tiếp theo đó, VINASAT-2 (2012), VNREDSat-1 và vi vệ tinh PicoDragon (2013), rồi MicroDragon (2019) đã thể hiện sự tiến bộ vượt bậc trong năng lực tự chủ công nghệ vũ trụ của Việt Nam. Đặc biệt, MicroDragon được hoàn toàn thiết kế và chế tạo bởi các kỹ sư Việt Nam, đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong việc làm chủ công nghệ vệ tinh ¹⁸.

Các vệ tinh này không chỉ phục vụ viễn thông mà còn đóng vai trò quan trọng trong quan trắc môi trường, dự báo thời tiết, phòng chống thiên tai, quản lý tài nguyên thiên nhiên và phát triển nông nghiệp. Công nghệ vũ trụ đã trở thành công cụ hữu hiệu phục vụ phát triển kinh tế – xã hội và bảo đảm an ninh quốc phòng ¹⁹.

Những Người Việt Khác Chinh Phục Vũ Trụ

Phạm Tuân không phải là người Việt duy nhất bay vào vũ trụ. Sau ông, đã có những cá nhân khác tiếp nối truyền thống chinh phục không gian của dân tộc.

Trịnh Hữu Châu (Eugene Trinh), sinh năm 1950 tại Sài Gòn, là người Việt thứ hai bay vào vũ trụ. Sau khi gia đình di cư sang Pháp năm 1953 rồi đến Mỹ năm 1968, ông đã trở thành nhà khoa học xuất sắc tại NASA. Ngày 25 tháng 6 năm 1992, Trịnh Hữu Châu tham gia chuyến bay STS-50 trên tàu con thoi Columbia với tư cách chuyên gia tải trọng, trở thành người Mỹ gốc Việt đầu tiên bay vào vũ trụ²⁰ ²¹.

Chuyến bay kéo dài 13 ngày 19 giờ 30 phút của Trịnh Hữu Châu tập trung vào các thí nghiệm về động lực học chất lỏng và điều khiển chất lỏng trong điều kiện không trọng lực. Những nghiên cứu này có ý nghĩa quan trọng trong việc hiểu rõ hơn về các quá trình vật lý trong môi trường vi trọng lực, góp phần vào sự phát triển của khoa học vật liệu và công nghệ sản xuất trong không gian²² ²³.

Gần đây nhất, Amanda Nguyễn đã tạo nên một cột mốc mới trong lịch sử vũ trụ Việt Nam. Ngày 14 tháng 4 năm 2025, cô trở thành người phụ nữ gốc Việt và Đông Nam Á đầu tiên bay vào không gian trên tàu New Shepard của Blue Origin trong chuyến bay toàn nữ NS-31. Chuyến bay suborbital kéo dài 11 phút này có ý nghĩa đặc biệt khi Amanda mang theo 169 hạt sen Việt Nam – biểu tượng của văn hóa dân tộc – lên vũ trụ và gửi lời chào “Xin chào Việt Nam” từ không gian²⁴ ²⁵.

Amanda Nguyễn không chỉ là nhà du hành vũ trụ mà còn là nhà hoạt động dân quyền nổi tiếng, người sáng lập tổ chức Rise đấu tranh cho quyền lợi của nạn nhân bị xâm hại tình dục. Chuyến bay của cô mang thông điệp mạnh mẽ về khả năng vươn tới những vì sao của phụ nữ và cộng đồng người gốc Việt trên toàn thế giới²⁶ ²⁷.

Việc Amanda hợp tác với Trung tâm Vũ trụ Việt Nam mang 169 hạt sen lên không gian nhằm nghiên cứu tác động của môi trường vũ trụ lên sự sinh trưởng của thực vật cũng thể hiện sự kết nối mật thiết giữa người Việt ở hải ngoại với quê hương, đồng thời góp phần vào sự phát triển khoa học vũ trụ Việt Nam²⁸ ²⁹

.

Kết Luận

Bốn mươi lăm năm đã trôi qua kể từ ngày lịch sử 23 tháng 7 năm 1980, nhưng chuyến bay của Phạm Tuân vẫn như ngọn đuốc sáng, thắp lên ước mơ và khát vọng chinh phục những đỉnh cao khoa học của dân tộc Việt Nam. Từ một quốc gia nông nghiệp vừa trải qua chiến tranh, Việt Nam đã từng bước khẳng định vị thế trong lĩnh vực công nghệ vũ trụ, từ việc có người đầu tiên bay vào vũ trụ đến việc tự chủ thiết kế và chế tạo vệ tinh.

Truyền thống này được tiếp nối qua các thế hệ với Trịnh Hữu Châu tại NASA và gần đây là Amanda Nguyễn, chứng minh rằng con người Việt Nam, dù ở bất cứ đâu, vẫn luôn hướng về khoa học và tiến bộ. Những thành tựu này không chỉ là niềm tự hào của dân tộc mà còn là nguồn cảm hứng to lớn cho các thế hệ trẻ Việt Nam tiếp tục vươn xa, chinh phục những chân trời mới của khoa học và công nghệ.

Chuyến bay lịch sử của Phạm Tuân 45 năm trước đã mở ra kỷ nguyên vũ trụ cho Việt Nam, và ngày hôm nay, với Amanda Nguyễn tiếp tục gửi lời chào “Xin chào Việt Nam” từ không gian, chúng ta có thể tự tin khẳng định rằng ước mơ bay cao của dân tộc sẽ mãi mãi không có giới hạn.