Tân Cương miền đất chia đôi bởi Thiên Sơn

Đặt chân tới vùng đất Tân Cương mênh mông của Trung Quốc, bất cứ ai cũng sẽ ngạc nhiên trước bức tranh địa lý – văn hóa vừa lạ lẫm vừa hùng vĩ. Ít nơi nào trên thế giới lại tồn tại một sự phân chia rõ nét giữa hai miền như nơi đây: Bắc Cương với những thảo nguyên xanh và đô thị hóa hiện đại, đối lập với Nam Cương khô cằn nhưng rực rỡ sắc màu văn hóa truyền thống.

Tất cả bắt nguồn từ một tuyệt tác vĩ đại của tự nhiên – dãy Thiên Sơn – đã âm thầm chia đôi mảnh đất này trong suốt hàng ngàn năm. Bài viết dưới đây sẽ đưa ngự ban độc giả khám phá cội nguồn địa lý và những hệ quả lịch sử, văn hóa, kinh tế của sự phân chia ấy, để hiểu vì sao Tân Cương – dù chỉ là một vùng đất – lại mang trong mình hai số phận đối lập như hai cực thái cực.

Để hiểu về sự phân chia Nam-Bắc, trước hết phải hiểu về vai trò của dãy Thiên Sơn (Tianshan Mountains). Đây không phải là một dãy núi đơn thuần, mà là “xương sống” của cả Trung Á. Đối với Tân Cương, nó là một bức tường khí hậu khổng lồ. Thiên Sơn chặn đứng những luồng không khí ẩm ướt từ Bắc Băng Dương và Siberia thổi xuống, khiến toàn bộ mưa và tuyết trút xuống sườn phía bắc.

Hệ quả trực tiếp: Sườn bắc và vùng đất phía bắc (Bắc Cương) nhận được lượng mưa tương đối dồi dào, khí hậu mát mẻ hơn, tạo nên những thảo nguyên xanh tươi và đồng cỏ rộng lớn. Ngược lại, sườn nam và vùng đất phía nam (Nam Cương) gần như không nhận được chút hơi ẩm nào, bị dãy núi biến thành một trong những vùng khô cằn nhất hành tinh, với đại sa mạc Taklamakan chiếm trọn phần trung tâm.

Sự phân chia về khí hậu và thủy văn này là khởi nguồn cho mọi sự khác biệt sau đó, từ hệ sinh thái, lịch sử định cư, văn hóa, dân tộc cho đến kinh tế và chính trị hiện đại. Thiên Sơn đã định đoạt số phận của hai vùng đất ngay từ thuở hồng hoang.

Bắc Cương (Dzungaria): Thảo Nguyên, Dầu Mỏ và Dòng Chảy Đô Thị

Bắc Cương, hay còn gọi là Lòng chảo Dzungarian, là một thế giới của sự năng động, giao thoa và công nghiệp hóa.

• Về Địa Lý và Lịch Sử: Với những thảo nguyên mênh mông, Bắc Cương trong lịch sử là sân khấu của các dân tộc du mục mà tiêu biểu là người Mông Cổ và người Kazakh. Lối sống của họ gắn liền với đàn gia súc, với những cuộc thiên di theo mùa trên lưng ngựa. Nền văn hóa ở đây mang đậm dấu ấn của thảo nguyên Trung Á, phóng khoáng và mạnh mẽ. Đây là vùng đất của những trận chiến lịch sử giữa các hãn quốc, mà điển hình là cuộc đối đầu giữa nhà Thanh và Hãn quốc Dzungar.
• Về Kinh Tế và Nhân khẩu Hiện Đại: Sự khác biệt lớn nhất của Bắc Cương ngày nay đến từ hai yếu tố: tài nguyên thiên nhiên và chính sách của nhà nước. Bắc Cương là nơi tập trung gần như toàn bộ trữ lượng dầu mỏ, khí đốt và than đá của Tân Cương. Các thành phố như Karamay (Khắc Lạp Mã Y) thực sự là những “thành phố dầu mỏ” mọc lên giữa thảo nguyên. Thủ phủ Ürümqi (Ô Lỗ Mộc Tề), dù nằm ngay chân phía bắc của Thiên Sơn, cũng là trung tâm chính trị, kinh tế và giao thông của toàn bộ khu tự trị.

Sự phát triển công nghiệp khai khoáng và vai trò trung tâm hành chính đã thu hút một làn sóng di cư khổng lồ của người Hán từ nội địa Trung Hoa trong nhiều thập kỷ. Cùng với đó là Binh đoàn Sản xuất và Xây dựng Tân Cương (XPCC), một tổ chức kinh tế-quân sự bán tự trị, hoạt động rất mạnh mẽ ở khu vực này, xây dựng các nông trường, nhà máy và thành phố mới. Kết quả là, người Hán hiện chiếm tỷ lệ dân số rất cao tại Bắc Cương, ở nhiều nơi đã trở thành đa số.

Bắc Cương ngày nay mang diện mạo của một vùng kinh tế mới, đô thị hóa nhanh chóng, mức độ hội nhập với kinh tế Trung Quốc sâu sắc hơn, và văn hóa cũng mang tính thế tục và đa dạng hơn do sự pha trộn của nhiều nhóm dân tộc.

---

Nam Cương (Tarim): Ốc Đảo, Thánh Đường và Trái Tim Văn Hóa

Nếu Bắc Cương là bộ não kinh tế và chính trị, thì Nam Cương chính là trái tim và linh hồn văn hóa của người Duy Ngô Nhĩ. Bị Thiên Sơn che chắn ở phía bắc, dãy Côn Lôn (Kunlun) án ngữ ở phía nam và cao nguyên Tây Tạng ở phía đông, Nam Cương là một thế giới gần như khép kín.

• Về Địa Lý và Lịch Sử: Trung tâm của Nam Cương là sa mạc Taklamakan, “nơi đi vào không có đường ra”. Sự sống chỉ tồn tại ở một vành đai các ốc đảo trù phú, được nuôi dưỡng bởi những dòng sông băng tan chảy từ Thiên Sơn và Côn Lôn. Chính tại những ốc đảo này, nền văn minh nông nghiệp của người Duy Ngô Nhĩ đã bén rễ và phát triển rực rỡ suốt hàng ngàn năm. Các thành phố lịch sử như Kashgar (Ca Thập), Hotan (Hòa Điền), Yarkand (Toa Xa) từng là những điểm dừng chân sống còn và là trung tâm thương mại, văn hóa sầm uất trên Con Đường Tơ Lụa huyền thoại.
• Về Văn Hóa và Nhân khẩu Hiện Đại: Nam Cương là nơi mà bản sắc Duy Ngô Nhĩ được bảo tồn một cách đậm đặc nhất. Hơn 90% dân số ở nhiều khu vực tại đây là người Duy Ngô Nhĩ. Ngôn ngữ, âm nhạc, kiến trúc, và đặc biệt là tôn giáo Hồi giáo, thấm đẫm trong mọi khía cạnh của đời sống. Thành phố Kashgar được xem là thánh địa văn hóa, nơi có những khu phố cổ hàng trăm năm tuổi và những nhà thờ Hồi giáo uy nghiêm. Lối sống ở đây vẫn mang tính truyền thống sâu sắc, nhịp sống chậm rãi và cộng đồng có tính gắn kết cao quanh các giá trị tôn giáo và gia đình.

Kinh tế Nam Cương chủ yếu dựa vào nông nghiệp, đặc biệt là trồng bông, hoa quả và chăn nuôi quy mô nhỏ. Mức độ công nghiệp hóa và đô thị hóa thấp hơn rất nhiều so với phương Bắc. Điều này tạo ra một sự chênh lệch rõ rệt về mức sống và cơ hội kinh tế giữa hai miền.

---

Hệ Quả Của Sự Phân Tách: Một Tân Cương, Hai Số Phận

Sự phân chia do Thiên Sơn tạo ra không còn là vấn đề tự nhiên thuần túy; nó đã trở thành một đường nứt gãy sâu sắc về kinh tế, xã hội và chính trị.

1. Sự Chênh Lệch Kinh Tế: Dòng vốn đầu tư của nhà nước và tư nhân chủ yếu đổ vào ngành công nghiệp khai khoáng và cơ sở hạ tầng ở Bắc Cương, trong khi Nam Cương vẫn chủ yếu là vùng nông nghiệp với thu nhập thấp hơn. Sự chênh lệch này tạo ra cảm giác bị bỏ lại phía sau và bất bình đẳng kinh tế, vốn là mảnh đất màu mỡ cho những căng thẳng xã hội.
2. Sự Khác Biệt Dân Cư và Căng Thẳng Sắc Tộc: Bắc Cương là một xã hội đa sắc tộc với sự hiện diện đông đảo của người Hán, trong khi Nam Cương gần như là một xã hội thuần nhất của người Duy Ngô Nhĩ. Sự khác biệt này dẫn đến hai mô hình tương tác xã hội khác nhau. Ở miền Bắc, vấn đề là sự cạnh tranh và hội nhập giữa các nhóm dân tộc trong môi trường đô thị. Ở miền Nam, vấn đề lại là sự va chạm giữa một xã hội Duy Ngô Nhĩ truyền thống với các chính sách và sự hiện diện của nhà nước trung ương. Hầu hết các báo cáo về bất ổn và xung đột trong những thập kỷ qua đều tập trung ở khu vực Nam Cương.
3. Sự Đối Lập Văn Hóa: Bắc Cương ngày càng trở nên thế tục hóa và Hán hóa, với tiếng Quan Thoại được sử dụng rộng rãi. Nam Cương, ngược lại, lại là thành trì của ngôn ngữ Duy Ngô Nhĩ và các giá trị văn hóa Hồi giáo. Các chính sách của chính phủ nhằm thúc đẩy giáo dục bằng tiếng Quan Thoại và kiểm soát các hoạt động tôn giáo được cảm nhận một cách gay gắt hơn nhiều ở miền Nam, nơi chúng bị coi là mối đe dọa trực tiếp đến bản sắc cốt lõi của họ.

Tân Cương không phải là một. Nó là hai thế giới được ngăn cách bởi dãy Thiên Sơn hùng vĩ. Một miền Bắc công nghiệp, đa tộc, hội nhập và giàu tài nguyên. Một miền Nam nông nghiệp, thuần nhất, truyền thống và là trung tâm văn hóa bản địa. Hiểu được sự phân đôi này – một sự phân đôi do thiên nhiên tạo ra và được lịch sử cùng chính trị hiện đại khoét sâu – chính là chìa khóa để giải mã những phức tạp, những căng thẳng và cả tương lai của vùng đất chiến lược này. Bất kỳ một chính sách hay một phân tích nào về Tân Cương mà không nhìn nhận sự khác biệt nền tảng giữa Nam và Bắc đều sẽ là phiến diện và thiếu sót.

Từ góc nhìn địa chất đến dòng chảy lịch sử, sự phân chia Bắc – Nam ở Tân Cương không chỉ đơn giản là kết quả của một dãy núi hay khí hậu, mà còn là minh chứng sinh động cho mối liên hệ chặt chẽ giữa tự nhiên và vận mệnh con người. Dưới bóng Thiên Sơn, hai thế giới đã song hành phát triển, mỗi miền tự viết nên câu chuyện của mình trên nền đất khắc nghiệt mà tràn đầy sức sống. Hiểu về sự khác biệt ấy, không chỉ là hiểu về Tân Cương, mà còn là chìa khóa để nhận diện những quy luật sâu xa của lịch sử, văn hóa và phát triển xã hội ở mọi vùng đất nơi thiên nhiên và con người cùng tranh đấu, hòa hợp và định hình vận mệnh tương lai.