Thoái Vị 1945 Một Phép Tính Realpolitik Giữa Việt Minh và Triều Nguyễn

Sự kiện Bảo Đại thoái vị năm 1945 thường được kể lại dưới hai lăng kính: sự sụp đổ bi tráng của một vương triều, hoặc chiến thắng tất yếu của cách mạng. Cả hai đều đúng, nhưng chưa đủ. Nếu gạt bỏ lớp sơn cảm tính, thứ hiện ra là một cuộc thương lượng quyền lực đỉnh cao, một phép tính Realpolitik lạnh lùng và thực dụng đến đáng kinh ngạc từ cả hai phía.

Đây không phải câu chuyện về kẻ thắng và người thua. Đây là câu chuyện về hai thế lực nhận ra rằng lợi ích lớn nhất của họ, vào đúng thời điểm đó, lại nằm ở một điểm giao thoa duy nhất: một cuộc chuyển giao quyền lực không đổ máu.

Bàn Cờ Tháng Tám: Khi Mọi Lá Bài Đều Lật Ngửa

Tháng 8/1945, bàn cờ chính trị Việt Nam đã ở thế lật bài.

• Triều Nguyễn: Nắm trong tay thứ vũ khí duy nhất còn lại nhưng vô cùng quan trọng: tính chính danh truyền thống (legitimacy). Họ là chính quyền hợp pháp trên giấy tờ. Tuy nhiên, họ không có quân đội, không có hậu thuẫn quốc tế đáng tin cậy, và hoàn toàn mất kiểm soát trên thực tế. Tài sản lớn nhất của họ cũng chính là gánh nặng: ngai vàng có thể bị đập tan bất cứ lúc nào, hoặc trở thành con bài cho ngoại bang can thiệp. Mục tiêu tối thượng của họ lúc này không phải là giữ quyền lực, mà là sống sót.
• Việt Minh: Nắm trong tay sức mạnh thực chất: quần chúng, lực lượng vũ trang, và tính chính đáng của một cuộc cách mạng (righteousness). Họ kiểm soát đường phố. Nhưng họ thiếu sự công nhận chính thức. Một chính quyền tự lập nên có nguy cơ bị coi là “phiến quân” trong mắt các lực lượng Đồng Minh sắp tiến vào Việt Nam. Họ đang đứng trước một “khoảng trống quyền lực” chết người, có thể bị Pháp hoặc Trung Hoa Dân Quốc lợi dụng để can thiệp. Mục tiêu tối thượng của họ lúc này không phải là giành quyền lực – vì họ đã có nó – mà là hợp pháp hóa quyền lực đó một cách nhanh nhất và thuyết phục nhất.

Trong bối cảnh đó, cả hai bên đều nhìn thấy ở đối phương thứ mình cần.

Thương Vụ Lịch Sử: Chính Danh Đổi Lấy An Toàn

Đây là một cuộc trao đổi, không hơn không kém.

• Việt Minh cần gì ở Bảo Đại? Họ không cần sự cho phép của ông. Họ cần sự hợp tác của ông. Một chiếu thoái vị tự nguyện từ vị quân chủ cuối cùng là cách “rẻ” nhất để mua lấy thứ “vốn chính trị” khổng lồ. Nó ngay lập tức biến Việt Minh từ một lực lượng cách mạng thành một chính phủ kế thừa hợp pháp. Nó vô hiệu hóa mọi luận điệu can thiệp từ bên ngoài với lý do “lập lại trật tự”. Lễ thoái vị chính là một văn bản công chứng cho quyền lực của họ.
• Bảo Đại và triều đình cần gì ở Việt Minh? Họ cần một lối thoát danh dự. Thay vì kết cục trên đoạn đầu đài như Louis XVI hay bị xử bắn cả gia đình như Sa hoàng Nikolai II, thoái vị là cách bán đi một thứ quyền lực vốn đã không còn thực chất để đổi lấy sự bảo toàn tính mạng, tài sản, và quan trọng hơn, di sản lăng tẩm của tổ tiên. Nó biến một vị vua bù nhìn thất thế thành một “công dân yêu nước”, một hành động thức thời được lịch sử ghi nhận.

Phạm Khắc Hòe, trong vai trò một nhà môi giới quyền lực khôn ngoan, đã phân tích chính xác cán cân lợi ích này cho Bảo Đại. Ông không nói về lòng yêu nước sáo rỗng, ông nói về những bài học sinh tồn tàn nhẫn trong lịch sử.

Nghi Lễ Ngọ Môn: Màn Kịch Của Quyền Lực

Nếu Chiếu thoái vị là bản hợp đồng, thì buổi lễ ngày 30/8 chính là lễ ký kết được truyền thông rộng rãi. Mọi chi tiết đều mang dụng ý chính trị sâu sắc.

• Hành động trao ấn kiếm: Đây không phải là hành động đầu hàng. Đây là cử chỉ ủy thác. Vị quân chủ, đại diện cho “Thiên mệnh” cũ, tự tay chuyển giao biểu tượng quyền lực tối cao cho đại diện của nhân dân. Nó tạo ra một dòng chảy liên tục của tính hợp pháp.
• Hành động cài huy hiệu: Đây là nước cờ biểu tượng xuất sắc nhất. Nó không chỉ biến vua thành dân, mà còn ngầm tuyên bố: chính thể mới không tiêu diệt cái cũ, mà tiếp nhận và chuyển hóa nó. Cựu hoàng không phải là kẻ thù, ông là công dân đầu tiên của chế độ mới. Điều này gửi một thông điệp hòa giải và đại đoàn kết cực kỳ mạnh mẽ.

Toàn bộ buổi lễ là một sự kiện được dàn dựng hoàn hảo để đạt được hiệu quả chính trị tối đa, một màn trình diễn quyền lực thuyết phục cả trong nước và quốc tế.

Di Sản Của Một Lựa Chọn Thực Dụng

Việc Bảo Đại sau này lại hợp tác với người Pháp để trở thành Quốc trưởng không mâu thuẫn với hành động năm 1945. Ngược lại, nó càng chứng tỏ ông là một nhà chính trị thực dụng, luôn đưa ra lựa chọn có lợi nhất cho sự tồn tại của mình trong từng bối cảnh cụ thể.

Lịch sử hiếm khi chứng kiến một cuộc cách mạng có thể chiếm được trung tâm quyền lực của chế độ cũ mà không cần một phát súng. Điều đó xảy ra được ở Huế không phải vì một phép màu hay lòng nhân từ đột xuất. Nó xảy ra vì cả vị vua cuối cùng và những nhà lãnh đạo cách mạng, vào thời khắc quyết định của dân tộc, đã cùng nhau thực hiện một phép tính Realpolitik chính xác đến hoàn hảo.