Trận Chương Dương 1285: Bước Ngoặt Vĩ Đại Trong Cuộc Kháng Chiến Chống Nguyên Mông

Trong dòng chảy hùng tráng của lịch sử dân tộc, trận Chương Dương tháng 6 năm 1285 tỏa sáng như một viên kim cương quý giá, đánh dấu bước ngoặt quyết định trong cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Nguyên Mông lần thứ hai. Đây không chỉ là một chiến thắng quân sự mà còn là sự thể hiện tinh thần bất khuất, trí tuệ và nghệ thuật quân sự đỉnh cao của dân tộc Việt Nam. Trận đánh diễn ra tại bến Chương Dương – một vị trí chiến lược quan trọng trên dòng sông Hồng, nơi mà thủy quân Nguyên Mông đã biến thành căn cứ để bảo vệ kinh đô Thăng Long mà chúng vừa chiếm được. Dưới sự chỉ huy tài ba của Chiêu Minh Đại Vương Trần Quang Khảio nên một chiến thắng oanh liệt, mở ra cánh cửa cho việc tái chiếm kinh thành và đẩy lui hoàn toàn cuộc xâm lược của đế quốc Mông Cổ hùng mạnh¹²³.

Tương Quan Lực Lượng: Cuộc Đối Đầu Không Cân Sức

Vào tháng 6 năm 1285, tương quan lực lượng giữa hai bên tham chiến tại Chương Dương phản ánh một cuộc đối đầu giữa một đế quốc hùng mạnh và một quốc gia nhỏ bé nhưng kiên cường. Về phía Nguyên Mông, lực lượng thủy quân đóng tại bến Chương Dương là một phần của đại quân 50 vạn do Trấn Nam Vương Thoát Hoan – con trai thứ chín của hoàng đế Hốt Tất Liệt – tổng chỉ huy⁴⁵. Thủy quân này được chỉ huy bởi một trong những tướng tài người Mông Cổ có kinh nghiệm chiến đấu phong phú từ châu Âu sang châu Á, đã từng tham gia nhiều chiến dịch chinh phạt quan trọng của đế quốc Nguyên⁵⁶.

Lực lượng thủy quân Nguyên tại Chương Dương không chỉ đông đảo về số lượng mà còn được trang bị các loại chiến thuyền hiện đại nhất thời bấy giờ, với hỏa lực mạnh và khả năng cơ động cao trên sông. Chúng được bố trí tại vị trí chiến lược này không chỉ để kiểm soát giao thông thủy bộ trên sông Hồng mà còn đóng vai trò như một pháo đài nổi bảo vệ kinh đô Thăng Long từ phía nam⁷. Đây là một trong những căn cứ quan trọng nhất trong hệ thống phòng thủ mà quân Nguyên đã thiết lập sau khi chiếm đóng kinh thành²³.

Ngược lại, lực lượng quân Trần tham gia trận Chương Dương chủ yếu bao gồm các đơn vị thủy bộ chủ lực do Thượng tướng Thái sư Trần Quang Khải – con thứ ba của vua Trần Thái Tông – trực tiếp chỉ huy³⁸. Cùng với ông là các tướng lĩnh kinh nghiệm như Hoài Văn Hầu Trần Quốc Toản, một trong những trụ cột của triều Trần, và Phạm Ngũ Lão, vị tướng tài năng nổi tiếng³⁷. Ngoài ra còn có sự tham gia của các lực lượng dân binh địa phương do các tướng như Trần Thông, Nguyễn Khả Lạp và Nguyễn Truyền chỉ huy, thể hiện tinh thần toàn dân kháng chiến đặc trưng của nhà Trần²⁷.

Về mặt số lượng tuyệt đối, quân Trần tham gia trận Chương Dương ít hơn hẳn so với địch. Tuy nhiên, điều đáng chú ý là lúc này, sau gần nửa năm chiến tranh, quân Nguyên đã kiệt quệ về lương thực và tinh thần, trong khi quân Trần đã tái tổ chức và chuẩn bị chu đáo cho giai đoạn phản công⁵⁷. Đặc biệt, lực lượng thủy quân Đại Việt vào thời điểm này đã được huấn luyện bài bản theo các trận pháp tinh hoa, kế thừa truyền thống thủy chiến lừng danh từ thời Ngô Quyền và Lê Hoàn⁹¹⁰.

Bố Trí Binh Lực: Nghệ Thuật Chiến Thuật Tinh Tế

Việc bố trí binh lực trong trận Chương Dương thể hiện sự tinh tế và sáng tạo đặc biệt trong nghệ thuật quân sự của nhà Trần. Trần Quang Khải, với tư cách là Thượng tướng Thái sư và là người có học vấn uyên bác, đã vận dụng một cách xuất sắc nguyên tắc “dĩ đoản chế trường” – sử dụng thế mạnh của đoản binh (bộ binh và thủy binh) để chế ngự ưu thế trường trận (kỵ binh) của địch¹¹¹².

Theo kế hoạch của Trần Hưng Đạo, các lực lượng quân Trần được chia thành nhiều cánh quân hành động phối hợp chặt chẽ. Cánh quân chủ lực do Trần Quang Khải chỉ huy từ Thanh Hóa đi thuyền vòng đường biển để tiến đến bến Chương Dương, tạo yếu tố bất ngờ và tránh sự phát hiện của địch³¹³. Đây là một động thái chiến thuật táo bạo, thể hiện khả năng cơ động linh hoạt và sự am hiểu sâu sắc địa hình của các tướng nhà Trần⁷.

Điểm đặc biệt trong việc bố trí lực lượng là Trần Quang Khải đã vận dụng nghệ thuật “khêu ngòi” – một chiến thuật tinh xảo mà quân đội Việt Nam đã phát triển thành thạo qua nhiều thế kỷ¹⁴¹⁵. Theo chiến thuật này, một bộ phận quân Trần được bố trí để tấn công trực diện vào thủy quân Nguyên tại bến Chương Dương, nhưng chỉ với mục đích khiêu khích, lôi kéo địch ra khỏi vị trí phòng thủ kiên cố⁷. Đồng thời, lực lượng phục binh chủ lực được bố trí cẩn thận tại các vị trí thuận lợi xung quanh khu vực, sẵn sàng đổ ra tiêu diệt địch khi chúng rơi vào bẫy³¹⁶.

Việc bố trí phục binh được thực hiện một cách khoa học và chu đáo. Trận Quang Khải đã lợi dụng địa hình ven sông Hồng với những đồi cát, bụi rậm và các khúc cua sông để ẩn nấp lực lượng_⁷. Các đơn vị phục binh được bố trí theo nguyên tắc tạo thành “vòng vây” từ nhiều hướng, đảm bảo khi địch bị kéo ra khỏi căn cứ sẽ không thể thoát thoát thân³. Đặc biệt, lực lượng thủy quân Trần được bố trí sao cho có thể nhanh chóng cắt đứt đường rút lui của thủy quân Nguyên về kinh thành Thăng Long^137.

Ngoài ra, trong kế hoạch tổng thể, Trần Quang Khải còn phối hợp chặt chẽ với các cánh quân khác đang hành động tại các mặt trận lân cận. Chiến thắng Hàm Tử vừa diễn ra trước đó đã tạo đà thuận lợi, và giờ đây việc tấn công Chương Dương được tính toán để tạo áp lực từ nhiều phía lên quân Nguyên, khiến chúng không thể tập trung lực lượng để ứng phó hiệu quả¹⁷¹⁸.

Diễn Biến Trận Chiến: Kịch Tính Từng Phút Giây

Trận Chương Dương diễn ra vào cuối tháng 6 năm 1285 như một vở kịch hùng tráng với từng hồi ly kỳ, đầy kịch tính và bất ngờ. Mở màn cho trận đánh là cuộc tấn công bất ngờ của thủy quân Trần vào căn cứ thủy binh Nguyên tại bến Chương Dương vào lúc sáng sớm, khi sương mù còn bao phủ mặt sông^23. Trận Quang Khải, với kinh nghiệm chiến đấu phong phú, đã chọn thời điểm này để tận dụng yếu tố thời tiết, hạn chế tầm quan sát của địch và tạo yếu tố bất ngờ tối đa⁷.

Giai đoạn đầu của trận đánh chứng kiến cuộc giao tranh quyết liệt giữa hai lực lượng thủy quân. Các chiến thuyền Trần với thiết kế nhỏ gọn, linh hoạt đã áp sát và tập kích dữ dội vào đội tàu chiến lớn của quân Nguyên¹²¹⁰. Âm thanh chiến đấu vang dội trên mặt sông – tiếng kèn hiệu lệnh, tiếng la hét của binh lính, tiếng va đập của thuyền chiến và tiếng hót hả của tên đá tạo nên một bức tranh chiến tranh hùng tráng^19. Quân Nguyên bị tấn công bất ngờ, ban đầu lúng túng trong việc tổ chức phản kích, nhiều chiến thuyền bị đốt cháy hoặc bị đâm chìm ngay trong những phút đầu của trận đánh²²⁰.

Tuy nhiên, đúng như kế hoạch đã định, sau khi gây thiệt hại đáng kể cho thủy quân Nguyên, các đơn vị tấn công của quân Trần bắt đầu thực hiện giai đoạn “giả thua” một cách có tổ chức³⁷. Các chiến thuyền Trần lần lượt rút lui về phía bờ sông, tạo ấn tượng như thể họ đã kiệt sức và không thể tiếp tục chiến đấu. Đây là một nghệ thuật diễn xuất quân sự tinh vi, đòi hỏi sự phối hợp nhịp nhàng giữa các đơn vị và niềm tin tuyệt đối vào kế hoạch của tướng chỉ huy^16.

Chính tại thời điểm này, tính khí và sự tự tin quá mức của quân Nguyên đã khiến chúng mắc phải sai lầm chí mạng. Thấy quân Trần thua chạy, bộ phận thủy quân Nguyên còn lại quyết định đuổi theo để mở rộng chiến thắng3. Không những thế, tin tức về cuộc giao tranh nhanh chóng được báo về kinh thành Thăng Long, khiến Thoát Hoan – người đang lo lắng về tình hình ngày càng bất lợi – quyết định đích thân dẫn một lực lượng lớn ra khỏi thành để tiếp ứng và tiêu diệt hoàn toàn quân Trần^716.

Đây chính là khoảnh khắc mà Trần Quang Khải đã chờ đợi. Khi quân Nguyên – cả thủy quân và bộ binh – đã rời khỏi vị trí phòng thủ kiên cố để đuổi theo quân Trần “thua chạy”, họ đã vô tình đi vào cái bẫy tinh vi mà các tướng nhà Trần đã chuẩn bị từ trước13. Ngay lúc đó, theo hiệu lệnh của Thượng tướng Thái sư, các lực lượng phục binh Trần từ nhiều hướng đồng loạt xuất hiện và tấn công³. Sự bất ngờ và hoảng loạn của quân Nguyên khi nhận ra mình đã sa vào bẫy được các sử gia mô tả một cách sinh động: “Quân Nguyên địch không nổi phải bỏ thuyền lên bờ chạy”³.

Giai đoạn cuối của trận đánh chứng kiến sự sụp đổ hoàn toàn của lực lượng Nguyên tại Chương Dương²²⁰. Hầu hết các chiến thuyền của quân Nguyên bị đốt cháy hoặc bị chiếm giữ, trong khi quân bộ của Thoát Hoan phải vội vàng rút về Thăng Long trong tình trạng hoảng loạn³⁷. Trận Quang Khải, thừa thắng xông lên, đã dẫn quân truy kích đến tận chân thành Thăng Long, tạo áp lực tâm lý cực lớn lên toàn bộ lực lượng Nguyên đang đóng quân tại đây3.

Ý Nghĩa Chiến Lược: Bước Ngoặt Quyết Định

Trận thắng Chương Dương mang ý nghĩa chiến lược to lớn, không chỉ trong bối cảnh cuộc kháng chiến năm 1285 mà còn trong toàn bộ lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc Việt Nam. Về mặt quân sự trực tiếp, chiến thắng này đã phá vỡ hoàn toàn hệ thống phòng thủ của quân Nguyên xung quanh kinh đô Thăng Long²³. Việc tiêu diệt lực lượng thủy quân đóng tại Chương Dương không chỉ làm mất đi một căn cứ quan trọng mà còn mở ra con đường thủy bộ để quân Trần có thể tiến công trực tiếp vào kinh thành⁷. Đây là điều kiện tiên quyết cho việc tái chiếm Thăng Long chỉ vài ngày sau đó, đánh dấu bước ngoặt từ thế phòng thủ sang phản công trong toàn bộ chiến dịch¹⁷¹⁸.

Trong bối cảnh chiến lược rộng lớn hơn, trận Chương Dương kết hợp với chiến thắng Hàm Tử đã tạo nên một chuỗi thắng lợi liên tiếp, được sử sách ca ngợi bằng câu thơ bất hủ: “Chương Dương cướp giáo giặc, Hàm Tử bắt quân thù”²¹²². Những chiến thắng này không chỉ có ý nghĩa quân sự mà còn có tác động tâm lý cực kỳ quan trọng4. Đối với quân dân Đại Việt, đây là bằng chứng rõ ràng nhất cho thấy quân Nguyên Mông dù hùng mạnh đến đâu cũng có thể bị đánh bại, từ đó khơi dậy tinh thần chiến đấu và niềm tin vào thắng lợi cuối cùng⁵. Ngược lại, đối với quân Nguyên, những thất bại liên tiếp này đã gây ra tâm lý hoảng loạn và dao động nghiêm trọng trong hàng ngũ, làm suy giảm đáng kể sức chiến đấu của toàn bộ lực lượng xâm lược¹¹.

Từ góc độ nghệ thuật quân sự, trận Chương Dương thể hiện sự trưởng thành vượt bậc của tư duy chiến lược nhà Trần, đặc biệt là khả năng vận dụng linh hoạt các nguyên tắc binh pháp cổ điển vào điều kiện cụ thể của chiến trường¹²²³. Việc sử dụng thành công chiến thuật “khêu ngòi” và “phục binh” không chỉ cho thấy trình độ chỉ huy xuất sắc của Trần Quang Khải mà còn phản ánh sự hiểu biết sâu sắc về tâm lý và cách thức tác chiến của địch¹⁴¹⁶. Đây là những bài học quý báu về nghệ thuật “dùng mưu”, “dụ địch” trong điều kiện lực lượng ta ít hơn địch nhưng có thể tạo ra thắng lợi quyết định nhờ sự khéo léo trong chỉ huy và hiểu biết địa hình²⁴.

Ý nghĩa lịch sử của trận Chương Dương còn thể hiện ở chỗ nó đã góp phần khẳng định vị thế của Đại Việt trong khu vực và trên trường quốc tế²⁵²⁶. Việc một quốc gia nhỏ bé có thể đánh bại đế quốc Mông Cổ hùng mạnh – lực lượng từng quét sạch nhiều cường quốc từ châu Âu sang châu Á – đã gây chấn động và ngưỡng mộ rộng rãi²⁷⁵. Điều này không chỉ nâng cao uy tín và vị thế ngoại giao của Đại Việt mà còn trở thành nguồn cảm hứng cho các dân tộc khác đang đấu tranh chống lại sự thống trị của các đế quốc lớn²⁸²⁹.

Cuối cùng, trận Chương Dương và toàn bộ cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông năm 1285 đã để lại di sản tinh thần vô giá cho các thế hệ sau²³. Bài thơ “Tụng giá hoàn kinh sư” của Trần Quang Khải, được sáng tác ngay sau chiến thắng, không chỉ là tác phẩm văn học xuất sắc mà còn là lời nhắc nhở về trách nhiệm của mỗi thế hệ trong việc bảo vệ và xây dựng đất nước: “Thái bình nên gắng sức, Non nước ấy ngàn thu“²¹³⁰. Đây chính là thông điệp bất hủ về ý chí tự chủ, tinh thần yêu nước và khát vọng hòa bình của dân tộc Việt Nam, được hun đúc qua những thử thách khốc liệt của lịch sử và tiếp tục soi sáng con đường phát triển của đất nước trong thời đại mới²²¹³